Tradycje i symbole Bożego Narodzenia

Wigilia

Wigilia (łac. Vigilia) oznacza czuwanie, straż nocną, wartę. Jest to czas oczekiwania na narodzenie Chrystusa. Data świąt Bożego Narodzenia w pierwszych wiekach chrześcijaństwa była różna, a wynikało to ze sporów o dzień narodzin Jezusa. Dawniej Boże Narodzenie obchodzono 2 stycznia, 28 maja, 6 stycznia. Ostatecznie ustalono że dzień narodzin Chrystusa to 25 grudzień, a dzień poprzedzający – 24 grudnia, to wigilia. W dzień poprzedzajacy Wigilię obowiązywał post i przez całą noc oczekiwano na uroczystość wigilijną, spędzając czas na wspólnej modlitwie. W Polsce wigilia weszła na stale do tradycji dopiero w XVIII wieku.

Kiedy zaświeciła pierwsza gwiazda domownicy łamali się opłatkiem i składali sobie życzenia. Wspólnie zasiadano przy stole przykrytym białym obrusem, pod którym znajdowało się siano. W czterech kątach izby znajdowały się snopy zboża.

Po skończonej wigilii, kiedy wszyscy najedli się do syta, kiedy dopełniono wszystkich zwyczajów, kiedy nacieszono się prezentami, nadchodziła pora Pasterki czyli nocnej mszy. Punktualnie o północy całe rodziny szły do  kościoła by powitać nowo narodzone dziecię – Jezusa.
Choć dziś nie praktykujemy już wielu zwyczajów związanych z wigilią, to jedno pozostaje bez zmian: jest to dzień szczególny, o niepowtarzalnej atmosferze, dzień życzliwości i dobroci, dzień wybaczania urazów i gniewów. Spotykamy się wszyscy przy wigilijnym stole z opłatkiem w ręku, bez względu na poglądy i przekonania. Tego wieczora pustoszeją nasze ulice, a kiedy zapala się pierwsza gwiazda, okna rozświetlają światełka na choinkach.

Żłóbek

Szopka betlejemska, miejsce narodzin Chrystusa, wraz ze znajdującym się tam żłóbkiem, od samego początku była miejscem szczególnej czci chrześcijan. Dokumentują to liczne przekazy z początków chrześcijaństwa. Z polecenia Heleny, matki cesarza Konstantyna, zbudowano nad grotą w IV wieku Bazylikę Narodzin Chrystusa. W następnym wieku doznała ona znacznych uszkodzeń, ale już około 540 roku, z polecenia cesarza Justyniana, została odrestaurowana i w tym kształcie przetrwała do dzisiaj. Została nawet oszczędzona w czasie niszczycielskiej inwazji perskiej w roku 614. Ocaliły bazylikę wymalowane na frontonie postaci (trzech) mędrców ubranych w szaty perskie.
Rzym też chciał mieć swoją grotę betlejemską. Od VI wieku czczono w Bazylice NMP Większej drewniany żłóbek w kaplicy specjalnie jemu dedykowanej. Wierzono, że jest on autentyczny i pochodzi z groty betlejemskiej.

Szopkę, poza postaciami św. Rodziny, stopniowo zaczęli wypełniać pasterze, aniołowie, królowie, słudzy Heroda i jego dworzanie. Z czasem szopka coraz bardziej się „aktualizuje”. Świętej Rodzinie towarzyszą przy żłóbku charakterystyczni przedstawiciele danego narodu – np. mieszczanie, chłopi, rzemieślnicy, górale, aktualni przedstawiciele władzy cywilnej, wojsko, itd.

Pierwotnie szopki stawiano i budowano dla celów parafialnych, w domach prywatnych szopki pojawiły się dopiero od XVIII wieku pod wpływem reform austriackich Józefa II, który zakazał w swoim cesarstwie prezentowania bożonarodzeniowych przedstawień w budynkach kościelnych.
Szopki w Polsce były pochodzenia włoskiego i pojawiły się w naszym kraju dzięki zakonnikom Franciszkanom.

Wśród wielu tradycji polskich szopek najbardziej znane są tzw. szopki krakowskie, cenione i znane już od XIX wieku. Od roku 1927 istnieje tradycja konkursu na najpiękniejszy egzemplarz. Doroczna wystawa tych szopek (z przerwą w czasie okupacji niemieckiej oraz okresu stalinowskiego 1950-1954) odbywa się w pobliżu pomnika Adama Mickiewicza na Rynku Krakowskim.

Choinka

Zwyczaj dekorowania choinki stał się powszechny w mieszczańskich rodzinach niemieckich i austriackich w XIX wieku. Również w XIX wieku zaczęto na szczycie drzewka umieszczać gwiazdę betlejemską. Początkowo przystrajano ją ozdobami naturalnymi: jabłkami, piernikami, orzechami, ozdobami ze słomy i papieru. Później przyjął się także w pozostałych krajach, zarówno w rodzinach katolickich, jak też protestanckich.

Jasełka

W drugim dniu świąt Bożego Narodzenia (dzień św. Szczepana) rozpoczynał się okres jasełek. Trwał on przez cały karnawał aż do uroczystości Matki Bożej Gromnicznej (2 lutego), czyli do dnia ofiarowania Pana Jezusa w świątyni jerozolimskiej.

Słowo jasełka oznacza żłób, czyli rodzaj drabinek, jeszcze dziś stosowanych, które służą do podawania karmy bydłu i koniom. Stawia się je także w lasach, by podkarmiać zwierzynę łowną. W żłóbku został złożony Chrystus po swoim narodzeniu. Zatem „jasełka” przedstawiają teatralne sceny na temat przyjścia Jezusa na świat.

Powodzenie tej ludowej sztuki wyjaśnić można wieloma przyczynami. Posiadały one duży ładunek dramatyczności: narodziny Zbawiciela w bardzo ubogiej scenerii, elementy dekoracyjne (wół, osioł, siano, żłób, sceny pasterskie, itd.), postać okrutnego Heroda, egzotyczni Królowie w kolorowym orszaku, rzeź niewinnych dzieci, śmierć z kosą, aniołowie z olbrzymimi skrzydłami, a także diabły, Zydzi, mieszczanie, rycerze itd. Jasełka na ogół odbywały się po zapadnięciu zmierzchu.

Początkowo miejscem widowisk był budynek kościelny, a dopiero później, gdy niektóre postaci teatralne, jak śmierć, pasterze, czy diabły, zachowywały się coraz swawolniej, przedstawienia jasełkowe prezentowano raczej w karczmach, szopach czy większych izbach.

Od XVIII w. naturalnych aktorów zaczęły zastępować kukiełki, którym głosu udzielali ukryci kolędnicy, a z czasem aktorzy, którzy na sposób objazdowy odwiedzali różne dwory szlacheckie, czy nawet profesjonalnie zbudowane pomieszczenia teatralne.