Tarnów – część 2 – zabytki (część 1)

Tarnów – „polski biegun ciepła”, miasto wielu kultur i „Perła Renesansu”. Miasto z ciekawą historią, przed wojną w połowie żydowskie, z największym bohaterem narodowym Józefem Bemem. Kiedyś pod zaborem austriackim, blisko związane z Węgrami.

Przed II wojną światową w Tarnowie mieszkało wiele narodowości – poza Polakami, Żydami i Romami byli Niemcy, Szkoci, Austriacy i Węgrzy. Pamiątek po tym różnorodnym dziedzictwie jest bardzo dużo.

Dawniej miasto garnizonowe, obecnie gościnne, piękne, zachęcające do powrotu. Mieści się w południowej części Polski, w województwie małopolskim nad rzeką Biała i Dunajec. Obszar miasta wynosi 72,4 km2 i mieszka w nim prawie 120 tys. osób.

Tarnów słynie z herbaty „Tarninówki” i z nalewki z owoców tarniny o tej samej nazwie. Popularne są tu także drewniane korale przypominające granatowe owoce tarniny. Już polski kronikarz Jan Długosz pisał, że nazwa Tarnowa pochodzi od tarniny porastającej okolice zamku.

Tarnów, po Krakowie, ma najwięcej zabytków w Polsce południowej. Większość z tych najcenniejszych pochodzi z XVI – XVIII wieku. Najciekawsza jest starówka – jedna z najpiękniejszych w całej Polsce. To ze względu na nią Tarnów nazywa się „Perłą Renesansu”.

W jednym z najlepiej wyposażonych punktów IT w Polsce – Tarnowskim Centrum Informacji (Rynek 7) – dowiecie się, jakie pamiątki koniecznie trzeba przywieźć z Tarnowa oraz otrzymacie tematyczne ulotki, z którymi można podążać poznając miasto. Kilka, na które warto zwrócić uwagę, to „Tarnów w 330 minut”, „Tarnów – Polski Biegun Ciepła”, „Tarnów w 3 dni”, „Tarnów – Perła Renesansu”, „Tarnów dla najmłodszych”, „Tarnów – kultura żydowska” czy „Szlak Leliwitów Tarnowskich”.
Kto choć raz zobaczył Tarnów, nie potrafi się oprzeć urokowi jego galicyjskiej atmosfery. To nie tylko wyjątkowa uroda Starego Miasta, w którym zachowały się uliczki w średniowiecznym planie, gotyckie i renesansowe budowle, fragmenty murów obronnych. To także szczególny duch, który odróżnia stare grody południa od reszty Polski.

Najpiękniejsze zabytki Tarnowa

• Dworzec Kolejowy (1855 r.)
• Kościół Świętej Rodziny
• Brama Seklerska
• Czerwony Tramwaj 
• Pasaż im. Tadeusza Tertila 
• Zabudowa rynku Starego Miasta (kamienice) wraz z późnogotyckim ratuszem (połowa XIV w)
• Katedra (bazylika mniejsza) i renesansowe nagrobki rodu Tarnowskich i nagrobki rodu Ostrogskich
• Bima – pozostałość po starej synagodze
• „Kościół na Burku” – Sanktuarium Matki Bożej Szkaplerznej
• Pomnik Romana Brandstaettera przy ul. Wałowej
• Pomnik Józefa Bema (przy ul. Wałowej)
• Pomnik I Transportu więźniów do KL Auschwitz
• Pomnik Króla Łokietka
• Muzeum Etnograficzne
• Muzeum Diecezjalne
• Ruiny zamku Tarnowskich (XIV w.)
• Kościół Św. Marcina na Górze Św. Marcina
• Pozostałości murów miejskich z XIV-XVI
• Klasztor i kościół ojców Bernardynów
• Stary Cmentarz (druga połowa XVIII w.)
• Kościół Św. Trójcy (II połowa XVI w.)
• Kościół Najświętszej Maryi Panny
• Kapliczka św. Walentego (przełom XVIII-XIX w.)
• Pałac Sanguszków w Gumniskach
• Pałac Ślubów (ok.1880 r.)
• Cmentarz żydowski (założony w 1583 r.)
• Park Strzelecki (1866 r.)
• Pałacyk w Parku Strzeleckim
• Mauzoleum gen. Józefa Bema
• Dom Chemika w Mościcach

Dworzec kolejowy

Dworzec kolejowy nosi miano „Perły Secesji”. Jest imponujący, olśniewający, pieczołowicie odrestaurowany w 2010 roku. To jeden z najpiękniejszych dworców w Polsce.

Kościół pw. Świętej Rodziny (Kościół oo. Misjonarzy)

W drodze na Rynek zatrzymajcie się przy kościele stojącym po lewej stronie ulicy Krakowskiej. To kościół pw. Świętej Rodziny (Kościół oo. Misjonarzy). Wybudowano go ponad sto lat temu. Jan Sas-Zubrzycki opracował jego bryłę w stylu nadwiślańskim. Uwagę zwracają przede wszystkim dwie strzeliste wieże oraz wspaniałe witraże, zaprojektowane przez Stefana Matejko (brata mistrza Jana).  

Brama Seklerska

W całej Polsce są tylko trzy prawdziwe Bramy Seklerskie – jedna w Tarnowie, druga w Starym Sączu a trzecia w Koszycach Wielkich pod Tarnowem.
Brama Seklerska jest darem węgierskiej fundacji i węgierskiego miasta dla Tarnowa. Znajduje się w tzw. „węgierskim zakątku Tarnowa”, na skwerze Sándora Petöfiego (węgierski poeta, adiutant gen. Bema) i wprowadza na plac, gdzie stoi pomnik Petöfiego oraz 2 pomniki kopijnikow, czyli ciężkozbrojnej jazdy uzbrojonej w kopie i miecze, wywodzącej się ze średniowiecznego rycerstwa.

Słowo Sekler (siculi) oznacza lud, naród i jednocześnie misję strzeżenia granic Królestwa Węgierskiego. Seklerzy zamieszkiwali tereny wysunięte najbardziej na wschód w zagłębieniu Karpat. Ich rola jest bardzo istotna dla historii i życia intelektualnego Węgrów. Do XIV wieku pojęcie Seklerzy było traktowane na równi z pojęciem szlachta.

Tradycyjna gościnność Seklerów nie pozwala zamykać bramy. Stoi ona otworem, a na jej łukach są napisy: „Pokój wchodzącym, błogosławieństwo wychodzącym” oraz:

MAMY PRZEGRAĆ? WSZAK BEM NASZYM WODZEM
MISTRZ WOLNOŚCI LUDÓW OBROŃCA
BLASKIEM ZEMSTY PULSUJE PRZED NAMI
OSTROŁĘKI GWIAZDA KRWAWIĄCA
DWA NARODY SIĘ W NAS ZJEDNOCZYŁY
JAKŻE WIELKIE – WĘGIERSKI I POLSKI!
JAKIŻ LOS ZDOŁA ZMÓC TE NARODY
POŁĄCZONE ŻĄDZĄ WOLNOŚCI?
PETÖFI: ARMIA SIEDMIOGRODZKA

Czerwony Tramwaj 

Przechodząc przez centrum w kierunku Rynku, na placu Sobieskiego, natkniecie się na nietypową kawiarnię. To Cafe Tramwaj. Ten wagon to wierna replika tramwaju, który kursował tędy w latach 1911-1942, a Tarnów był jednym z trzech miast w Galicji, po których kursowały tramwaje. Na ul. Wałowej wciąż znajdują się ślady po dawnych szynach.

Pasaż im. Tadeusza Tertila 

Pasaż, który nazwano na pamiątkę zasłużonego burmistrza miasta w latach 1907-1923, to miejsce dla tych, którzy lubią szukać, skręcać w boczne uliczki i zapuszczać się w zakamarki poza utartym szlakiem. Jeśli lubicie odkrywać takie miejsca, zajrzyjcie w bramę Urzędu Statystycznego.

Rynek: Ratusz i kamienice

Jednym z pierwszych miejsc w Tarnowie, do których kierują się turyści, jest tarnowska Starówka. Chociaż nie jest zbyt duża, uznaje się ją za jedną z najpiękniejszych w całej Polsce.

Rynek Starego Miasta to wspaniała mieszanka stylów architektonicznych. Okalającym rynek kamienicom Tarnów zawdzięcza określenie „Perła Renesansu”.

Pierwotny budynek ratusza został zbudowany około połowy XIV w. w stylu gotyckim, przebudowany gruntownie w końcu XVI w. w stylu renesansowym. Budynek ratusza, którego wysokość od płyty rynku do szczytu attyki wynosi 18m, zaś wysokość wieży 30m, zachował cechy budowli w stylu renesansowym. Jest to budynek piętrowy, murowany z cegły, prostokątny, z wieżą od północy i ryzalitem z klatką schodową od południa. Zwieńczony ceglaną, nietynkowaną attyką z 28-ma blendami (wgłębieniami).
Grzebień attyki zdobią kamienne woluty, sterczyny i 14 maszkaronów. Wieża w części dolnej (do szczytu attyki) kwadratowa, w górnej ponad attyką okrągła z nadwieszonym na kamiennych kroksztynach gankiem straży, dach ostry z blaszanym herbem XX. Sanguszków, Pogoń Litewska, na szczycie (znajduje się tam dopiero od 1846 r., wcześniej była Leliwa Tarnowskich).

W 28-miu blendach attyki znajdowały się, prawdopodobnie namalowane techniką sgrafitto, portrety członków rodu Tarnowskich, od Spycimira do Jana Krzysztofa (zm. 1567 r.). Liczba maszkaronów (14) miała symbolizować 14. członków urzędujących, starej i nowej rady miejskiej.

Ciekawą częścią budynku jest jego 30-metrowa wieża zegarowa, kryjąca w sobie ogromny mechanizm. Roztacza się z niej niesamowity widok na miasto.

Do czasów obecnych zachowały się dwa portale kamienne, jeden od wschodu o dość prostej formie, przez który prowadził wjazd do pomieszczenia dawnej wagi, oraz od południa renesansowy z herbem Leliwa i łacińskim napisem: DOMINUS CUSTODIAT INTROITUM ET EXITUM TUUM (Pan niech strzeże wejścia i wyjścia twego). Drugi portal renesansowy, skromniejszy od wejściowego, z łacińską maksymą: IUSTITIAE FUNDAMENTUM FIDES (sprawiedliwości podstawą wiara) znajduje się wewnątrz budynku.

Ratusz przestał pełnić swoją funkcję w 1931 roku. Powstało w nim Muzeum Diecezjalne i Miasta Tarnowa. Od 1970 roku w budynku Ratusza można  było oglądać wystawy Muzeum Okręgowego w Tarnowie, obecnie w jego murach znajduje się Muzeum Ziemi Tarnowskiej.

Katedra – Bazylika Mniejsza pw. Narodzenia NMP i pomnik Papieża

Bazylika Katedralna Narodzenia NMP (pl. Katedralny 5) to kościół gotycki, którego najstarsza część powstała w pierwszej połowie XIV w. Uwagę zwraca przede wszystkim jej imponująca 72-metrowa wieża. Pierwsze wzmianki o świątyni pochodzą z roku 1330. Stopniowo pierwotna bryła kościoła była obudowywana kaplicami od końca XIV w. do XIX w. W swym pierwotnym, gotyckim XIV-wiecznym kształcie, była to zapewne budowla bezwieżowa, jednonawowa z prostokątnym prezbiterium, wzniesiona z cegły z dodatkiem kamienia.

Potężna wieża od zachodu została dobudowana do nawy głównej zapewne w końcu XV w. Jej dzisiejsza wysokość wynosi 72 m, ile wynosiła pierwotna, nie wiadomo. Dzisiejszy neogotycki wygląd katedra otrzymała po gruntownej renowacji i częściowej przebudowie w latach 1889-1900.

Tuż za głównym ołtarzem, po lewej i prawej stronie, znajdują się ponad 13-metrowe, najwyższe w Europie, pomniki nagrobne rodów Tarnowskich i Ostrogskich, które słusznie uchodzą za jedne z najwybitniejszych dzieł sztuki w Polsce takich mistrzów jak: Bartłomiej Berecci, Jan Maria Padovano i Jan Pfister.

Piętrowy pomnik  poświęcony jest hetmanowi wielkiemu koronnemu Janowi Tarnowskiemu (zm. 1561 r.), który był właścicielem Tarnowa, a także wybitnym politykiem, światowcem, człowiekiem, dzięki któremu przebudowano katedrę, ratusz, zamek, wzniesiono szereg nowych domów, a także rozbudowano mury miejskie. Ten pomnik oraz pomnik jego syna, Krzysztofa (zm. 1567 r.), uważany jest za najbardziej monumentalny w Europie. Wymiary jego wynoszą obecnie 13,8 m wysokości i 5,6 m szerokości.

Pomnik nagrobny Barbary z Tęczyńskich Tarnowskiej (zm. 1521 r.) z warsztatu Bartłomieja Berecci jest uważany za najpiękniejszą rzeźbę, przedstawiającą kobietę doby Renesansu w całej Europie.

Przed katedrą stoi też jeden z najstarszych pomników papieża Jana Pawła II. Został wzniesiony w 1981 roku i był to pierwszy pomnik papieża w Polsce.

Zabytkowa Bima 

(Bima – podwyższone miejsce stawiane w centrum synagogi, zbudowane w formie namiotu, altany z balustradą lub kratą i baldachimem, lub w formie kapliczki z dachem w kształcie kopuły z latarnią. Wewnątrz znajduje się stół do wykładania i czytania Tory. Bima służy także jako mównica, miejsce, z którego kantor prowadzi modły.)

Bima to jedyna pozostałość po Starej Synagodze zbudowanej w XVII wieku. Tuż obok znajdują się mury miejskie i Plac Rybny, które zostały gruntownie wyremontowane w 2011 roku i stanowią wizytówkę miasta. Okolice te często są miejscem imprez kulturalnych, poświęconych społeczności żydowskiej, szczególnie latem.

„Kościół na Burku” – Sanktuarium Matki Bożej Szkaplerznej

Podobno kiedyś kościół stał w miejscu dzisiejszej katedry, ale po rozpoczęciu budowy nowej, murowanej świątyni, został rozebrany i przetransportowany w obecne miejsce nad potokiem Wątok.

Poza nim w Tarnowie znajdują się jeszcze dwa inne kościoły wykonane w tym samym stylu – kościół p.w. św. Trójcy „na Terlikówce” i kościół p.w. św. Marcina.

Pomniki

Według oficjalnej strony Informacji Turystycznej w Tarnowie znajduje się łącznie 75 pomników

Pomnik Romana Brandstaettera przy ul. Wałowej

Urodzony w Tarnowie Roman Brandstaetter, pisarz i poeta żydowskiego pochodzenia, który przeszedł na katolicyzm. Z tego powodu rozwiódł się z pierwszą żoną i z drugą ożenił się w Rzymie.

Jego życie to historia ucieczki z Krakowa, gdzie się uczył, do Wilna, potem Jerozolimy, Moskwy, Baku, Iranu i Iraku, wreszcie Egiptu i Rzymu. Pisarz łącznie zamieszkiwał na trzech kontynentach – w Europie, Azji i Afryce.
Na pomniku, na klatce piersiowej i brzuchu wyryto jeden z jego wierszy – „Pieśń o Bożych Zegarach”:

Więc wiem, Że nic się nie dzieje przedwcześnie, I nic się nie dzieje za późno, I wszystko się dzieje w swym czasie, Wszystko… Wszystkie uczucia, spotkania, Odejścia, powroty, czyny, zamiary, Zawsze właściwą godzinę biją Boże Zegary.

W Tarnowie również znajduje się jedyne w Polsce gimnazjum jego imienia.

Pomnik Józefa Bema przy ul. Wałowej

Józef Bem urodził się w Tarnowie i zmarł w odległym Aleppo w Syrii. Po śmierci jego prochy sprowadzone zostały do rodzinnego miasta. Znajdują się w Mauzoleum w Parku Strzeleckim.

Józef Bem to bohater narodowy Polski i Węgier. Uczestnik powstania listopadowego i Wiosny Ludów. Działał politycznie w czasie Wielkiej Emigracji. To są czasy pierwszej połowy XIX wieku. Był polskim generałem, strategiem i inżynierem wojskowym. Napisano o nim wiele książek i wiele szkół w Polsce i na Węgrzech nosi jego imię.

Pomnik Króla Łokietka przy ul. Wałowej

Pomnik Łokietka stoi w Tarnowie, ponieważ w 1330 roku wydał on przywilej zezwalający na lokację miasta. A miasto założył w tym miejscu Spycymir Leliwita.

Pomnik I Transportu więźniów do KL Auschwitz

W Tarnowie warto też odwiedzić pomniki nawiązujące do historii tego miasta. Jednym z ważniejszych jest Pomnik I Transportu więźniów do KL Auschwitz. Znajduje się na placu, z którego odbył się pierwszy transport polskich więźniów politycznych do niemieckiego obozu koncentracyjnego  w Oświęcimiu.

Po raz kolejny potwierdza się teza, że nie ma w Polsce miejsca, miasteczka, choćby najmniejszej wsi, która nie zaznałaby skutków II wojny światowej. Nasze miasta pełne są miejsc – pamiątek po zamordowanych, wywiezionych, zaginionych. Pomimo upływu prawie 80 lat od zakończenia wojny, kraj wciąż jest nią napiętnowany. Pamiętamy. I to jest pamięć bolesna. Warto o tym pomyśleć, kiedy wypowiadamy się o innych krajach, w których aktualnie trwa wojna.

Muzea

Muzeum Historii Tarnowa i Regionu

Muzeum mieści się w jednej z kamienic stojących przy Rynku (Rynek 21).  Tam, w zabytkowych wnętrzach poznamy barwną historię miasta i regionu.

Muzeum Etnograficzne

To pierwsza w Europie placówka, która w ramach stałej ekspozycji prezentuje wystawy o historii i kulturze Romów. To stąd co roku wyrusza Tabor Pamięci – kilkudniowa wyprawa zabytkowymi i współczesnymi wozami do najważniejszych miejsc pamięci Romów w Małopolsce. Muzeum Etnograficzne w Tarnowie to pierwsza w Europie placówka, która na stałe prezentuje wystawy poświęcone historii i kulturze Romów. Stąd co roku w lipcu wyrusza Tabor Pamięci.

Międzynarodowy Tabor Pamięci Romów – uroczystości pamiątkowe, którym towarzyszy odtwarzanie życia taborowego Romów. Tabor cygański to grupa Romów wędrująca z miejsca na miejsce. Zakazy poruszania się taborów zostały wprowadzone w krajach komunistycznych w drugiej połowie XX w. O czasach, w których Cyganie wędrowali, przypominają dziś okolicznościowe spotkania i uroczystości pamiątkowe, takie jak Międzynarodowy Tabor Pamięci Romów.

Romów, podobnie jak inne grupy etniczne i narody, dotknęła zagłada w czasie II wojny światowej. Dlatego na tarnowskim szlaku taboru znajdują się miejsca upamiętniające męczeństwo Cyganów. Tabor Pamięci ściąga do Tarnowa turystów z całego świata. Podczas kilkudniowej wędrówki uczestnicy mogą sprawdzić jak wygląda takie koczownicze życie.

Muzeum Diecezjalne

Z katedrą sąsiaduje Muzeum Diecezjalne – najstarsze muzeum kościelne w Polsce (1888r.). Muzeum mieści się w budynku, który ma prawie 500 lat.  To murowana kamienica tzw. „Dom Mikołajowski”. Nazwa pochodzi od nazwiska fundatora – mieszczanina Jana Mikołajowskiego, który wybudował go dla rektora pierwszej tarnowskiej szkoły.

Zbiory – unikatowe malarstwo, rzeźba, szaty liturgiczne, inkunabuły, dokumenty, sztuka ludowa (w tym bardzo ciekawe obrazy ludowe malowane na szkle). Warty wspomnienia jest oryginalny ołtarz pochodzący z wpisanego na listę UNESCO kościółka św. Leonarda z Lipnicy Murowanej.

Punkt widokowy na Górze św. Marcina

Będąc w Tarnowie, warto wybrać się na Marcinkę, czyli górę św. Marcina i zwiedzić ruiny zamku Tarnowskich. Jego budowa rozpoczęła się w roku 1331. Zamek przez wieki przejmowany był przez różne rody, w tym kolejno Tarnowskich, Ostrogskich, Lubomirskich, Zasławskich i Sanguszków. Niestety, gdy w roku 1723 przedstawiciele ostatniego z rodów przenieśli się w inne miejsce, zamek powoli zaczął popadać w ruinę, aż w końcu został rozebrany. Mimo to Sanguszkowie dopiero w roku 1939 zdecydowali się przekazać ruiny miastu.

Atrakcje dla dzieci

Do atrakcji skierowanych dla dzieci należą ciekawa Fontanna z Układem Słonecznym oraz Aquapark, w którym znajdują się między innymi liczne zjeżdżalnie, sztuczna rzeka czy zatoka bąbelkowa. Doskonałą atrakcją dla maluchów w okolicach miasta jest również mini ZOO w pobliskim Zaczerniu.