Miasta na świecie – Tarnów – część 1: historia

Tarnów to miasto w województwie małopolskim, położone w południowo-wschodniej Polsce, w pobliżu zbiegu rzek Białej i Dunajca. To miasto przemysłowe, produkujące głównie chemikalia, materiały budowlane, przetworzoną żywność i maszyny elektryczne oraz węzeł kolejowy na linii kolejowej Kraków-Lwów (Ukraina).

Tarnów to niegdyś otoczone murami miasto z mnóstwem starych budynków i kilkoma muzeami.

Trochę historii

Nazwa Tarnów pochodzi najprawdopodobniej od krzewów tarniny rosnących w okolicy miasta. Pierwsza pisemna wzmianka o Tarnowie pochodzi z 1105 r., został wymieniony jako wieś należąca do opactwa Benedyktynów w Tyńcu. W 1124 r. kardynał Idzi z Tuskulum potwierdził nadanie Tarnowa przez księżną Judytę, żonę Władysława Hermana Benedyktom z Tyńca. Należy dodać, że wtedy Tarnów dzielił się: na Tarnów Wielki (obszar na którym lokowano później miasto) i Tarnów mały (dzisiejszy Tarnowiec).

Przełomowym momentem dla miasta było przejęcie Tarnowa Wielkiego i Małego przez Spycimira herbu Leliwa pod koniec lat 20. XIV wieku. Spycimir zintensyfikował działalność osadniczą co pomogło mu w pozyskaniu zgody na lokację miasta, stworzeniu kompleksu dóbr i budowę zamku. Król Władysław Łokietek wyraził zgodę na zorganizowanie przez Spycimira Leliwitę osady miejskiej na prawie magdeburskim z władzą sądową wójtowsko-ławniczą i samorządem, równocześnie przeniesiono na prawo niemieckie okoliczne wsie i przysiółki. 7 III 1330 r. Tarnów uzyskał prawa miejskie. Położenie Tarnowa stało się jego atutem, gdyż właśnie tu krzyżowały się szlaki handlowe z wschodu na zachód i z północy na południe. W 1328 r. Spycimir rozpoczął budowę zamku na Górze św. Marcina, którą zakończył w 1331 r. W 1364 r. syn Spycimira Rafał, wykupił wójtostwo tarnowskie, zwiększając władzę dziedziców nad miastem. W Tarnowie w tym czasie istniał kościół parafialny, który w 1400 r. został podniesiony do godności kolegiaty (dzisiejsza katedra).

Z początkiem XV wieku w Tarnowie pojawiły się pierwsze murowane domy, a w połowie tego wieku miasto posiadało murowane fortyfikacje, ratusz i szpital (przytułek dla ubogich leżący poza murami miasta), a także szkołę parafialną, kanalizację i drewniany wodociąg. Pod koniec XV wieku Tarnów nawiedziły pożary, które strawiły znaczną część zabudowy miasta. Ówczesny właściciel miasta Jan Amor Tarnowski odbudował miasto przy okazji rozbudowując kościół kolegiacki. W 1459 r. przybył do Tarnowa zakon oo. Bernardynów.

Największy rozkwit Tarnów przeżywał za czasów, kiedy dziedzicem miasta był hetman Jan Amor Tarnowski. W tym okresie rozbudowano fortyfikacje miasta, przebudowano ratusz, katedrę i zamek. Hetman wydał wiele instrukcji dotyczących sprawowania urzędów w mieście, jego obronności, zachowania mieszczan podczas pożaru oraz organizacji rzemiosła. W 1547 r. hetman Jan Tarnowski otrzymał od cesarza Karola V dziedziczny tytuł hrabiowski i od tego czasu dobra tarnowskie nazywano hrabstwem tarnowskim. W 1550 r. sprowadzono do Tarnowa ss. Bernardynki i wybudowano im niewielki klasztor. W 1561 r. zmarł hetman Jan Tarnowski, Tarnów w tym czasie zamieszkiwało ok. 1200 mieszkańców, a w obrębie murów miejskich znajdowało się 200 domów. Po śmierci hetmana dziedzicem hrabstwa tarnowskiego został jego syn Jan Krzysztof Tarnowski, który zmarł bezpotomnie w 1567 r. Jedyną jego spadkobierczynią została córka hetmana Jana Tarnowskiego księżna Zofia Ostrogska. W 1570 r. miasto oparło się oblężeniu przez wojska zaciężne rzochowskiej linii tarnowskich (zgłaszających pretensje do dóbr tarnowskich) i ich sprzymierzeńców. Po śmierci księżnej Zofii Ostrogskiej w 1570 r. Panem hrabstwa tarnowskiego został jej mąż książę Konstanty Ostrogski.

W 1603 r. Tarnów oraz hrabstwo tarnowskie zostało podzielone na dwie części pomiędzy synów księcia Konstantego Ostrogskiego i księżnej Zofii Ostrogskiej. Drogą spadków dzielił się coraz bardziej mając czasem wielu właścicieli naraz. Te podziały oraz pożary i zarazy nawiedzające miasto, jak również sytuacja w XVII-wiecznej Rzeczpospolitej doprowadziły do znaczącego upadku miasta. W czasie potopu szwedzkiego Tarnów został dwukrotnie złupiony przez Szwedów. W 1662 r. miasto liczyło jedynie 768 mieszkańców. Zanikał handel i rzemiosło. Ludność coraz częściej utrzymywała się z uprawy roli. Wiele domów, które zostały zniszczone w wyniku pożarów lub po prostu rozsypały się ze starości nie odbudowywano. O nowych budynkach użyteczności publicznej oczywiście nie mogło być mowy.

W 1723 r. całe miasto przejęli książęta Sanguszkowie. Od tego momentu Tarnów powoli zaczął się podnosić z upadku. Systematycznie zaczęła wzrastać liczba mieszkańców miasta. Ożywił się handel i rękodzieło. Zaczęto zabudowywać wolne place nowymi domami. W lipcu 1772 r. do Tarnowa wkroczył korpus generała D`Altony, natomiast we wrześniu tegoż samego roku na tarnowskim rynku ogłoszono uniwersał rozbiorowy cesarzowej Marii Teresy i zawiadomiono mieszczan tarnowskich, że są poddanymi monarchii habsburskiej. W 1782 r. Tarnów stał się siedzibą cyrkułu (powiatu), a w latach 1783-86 stolicą diecezji oraz w 1787 r. siedzibą sądu. W 1787 r. książę Hieronim Sanguszko zrzekł się władzy zwierzchniej nad miastem i od tej pory Tarnów już nie był miastem prywatnym. Pod koniec XVIII wieku rozebrano mury miejskie i zasypano fosę. W tym czasie ukształtował się układ komunikacyjny miasta. Wytyczono nowe ulice – Krakowską, Wałową, Lwowską oraz nowe place handlowe. Około 1796 r. na Zabłociu powstał pierwszy w Tarnowie nie przykościelny cmentarz.

W 1826 r. Tarnów na stałe został siedzibą diecezji. W tym roku powstał pierwszy duży zakład przemysłowy w mieście – Browar książąt Sanguszków. W 1846 r. w Tarnowie i okolicach miało miejsce powstanie chłopskie zwane rabacją galicyjską. Jego przyczyną był wzrost pańszczyzny. Chłopi dokonali rzezi szlachty, która przygotowywała się do powstania.

Rok 1856 był jednym przełomowych w dziejach miasta. W tym roku zakończyła się budowa linii kolejowej. To wydarzenie spowodowało bardzo gwałtowny rozwój miasta, które stawało się miastem przemysłowym oraz nastąpił duży wzrost liczby mieszkańców. Powstawały nowe gmachy użyteczności publicznej oraz kościoły. W 1878 r. miasto posiadało oświetlenie gazowe, od 1881 r. ukazywała się pierwsza stała lokalna gazeta „Pogoń”, a od 1904 r. mieszkańcy Tarnowa posiadali telefony. Rok 1911 był rokiem wielkich inwestycji miejskich, uruchomiono wodociąg, linie tramwajową oraz elektrownię. Rok wcześniej oddano do użytku nowy budynek dworca kolejowego.

W czasie I wojny światowej Tarnów od 10 XI 1914 r. do 5 V 1915 r. zajmowały wojska rosyjskie. Miasto w wyniku wojny bardzo nie ucierpiało. Największe straty przyniósł ostrzał ciężkiej artylerii austriackiej w czasie stacjonowania Rosjan. Koniec I wojny światowej przyniósł nową sytuację polityczną. Powstała Wolna Polska. 30 X 1918 r. Rada Miejska Tarnowa uchwaliła „że Tarnów oddaje się poleceniom rządu warszawskiego, że organowi rządowemu utworzonemu przez Radę Regencyjną da posłuch”. Następnego dnia rozbrojono pozostałe w mieście wojska austriackie. Tarnów po 146 latach znów był polskim miastem. Międzywojenny Tarnów jak większość miast w Polsce w tym okresie borykał się z wieloma problemami, przede wszystkim finansowymi. Dość wysokie zadłużenie jeszcze z czasów austriackich oraz nowa rzeczywistość gospodarcza spowodowały stagnację miasta, która utrzymywała się do końca lat 20. W 1927 r. rozpoczęto budowę Państwowej Fabryki Związków Azotowych, a w 1930 r. zakończono budowę gmachu Sądu Okręgowego. W następnym roku uruchomiono Rzeźnię Miejską oraz odsłonięto Grób Nieznanego Żołnierza.

W sierpniu 1939 r. grupa dywersantów niemieckich podłożyła bombę na tarnowskim dworcu kolejowym. Zginęło wówczas 20 osób a 35 zostało rannych. W pierwszych dniach września 1939 r. Tarnów znacznie ucierpiał z powodu bombardowań. 7 IX wkroczyły do miasta pierwsze oddziały niemieckie. Niemcy utworzyli swój zarząd miasta. Zamknęli szkoły średnie, ograniczyli w bardzo poważnym stopniu życie kulturalne i społeczne oraz poddali bardzo dotkliwym represjom ludność żydowską miasta. Spalono obie synagogi, zniszczono wszystkie żydowskie domy modlitwy i utworzono getto dla ludności żydowskiej. 14 VI 1940 r. z Tarnowa wyruszył pierwszy transport więźniów do KL Auschwitz. W czasie II wojny światowej Tarnów był znaczącym w Polsce południowej ośrodkiem konspiracyjnym i partyzanckim. 18 I 1945 r. Tarnów został zajęty przez Armię Czerwoną.

Po wojnie nastąpiła odbudowa ze zniszczeń wojennych oraz powstały nowe zakłady przemysłowe takie jak FSE „Tamel”, Huta Szkła Gospodarczego, a także Fabryka Maszyn Pralniczych „Pralfa”. Miasto szybko zwiększało liczbę mieszkańców oraz swój obszar. Powstawały nowe osiedla mieszkaniowe oraz spora liczba szkół. W 1975 r. Tarnów liczył już ponad 100 tyś. ludności i został stolicą nowo powstałego województwa tarnowskiego (do 1999 r.). Po roku 1989 nastąpił w mieście gwałtowny rozwój szkolnictwa wyższego (Filia PAT, Wyższa Szkoła Biznesu, Małopolska Wyższa Szkoła Ekonomiczna, Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa). Część państwowych przedsiębiorstw upadła, część została zrestrukturyzowana i działa do dnia dzisiejszego. Powstało też dużo nowych prywatnych firm. Dziś Tarnów jest drugim co do liczby mieszkańców miastem w Małopolsce, oraz ważnym ośrodkiem gospodarczym, kulturalnym i komunikacyjnym Województwa Małopolskiego.